Η ιστορική έρευνα και η επιστημονική αποτίμηση της πολιτικής προσωπικότητας και του δημόσιου έργου του Ιωάννη Καποδίστρια δεν έχουν εξαντληθεί. Η πλούσια βιβλιογραφία δεν μας έχει δώσει ακόμα το συνθετικό έργο, που θα πρόβαλλε ακέραιο τον άνδρα, χωρίς την υπερβολή του εγκωμίου ή την αυστηρότητα της κατάκρισης.
Κανένα πρόσωπο της ελληνικής ιστορίας δε συνάντησε τόσους θαυμαστές αλλά και τόσους επικριτές. Από τη μια, ο οραματιστής, ο μεγάλος Έλληνας πολιτικός, ο εκ του μηδενός δημιουργός του νεοελληνικού κράτους, ο αναμορφωτής της ελληνικής κοινωνίας, ο αδικοχαμένος ηγέτης.
Κι από την άλλη: ο τύραννος που διαπνεόταν από αριστοκρατικές αντιλήψεις, ο δυνάστηςπου αντιστρατευόταν κάθε τι το προοδευτικό, ο «φωτοσβέστης» που δεν ίδρυσε Πανεπιστήμιο.
Ο Καποδίστριας,όπως πολλοί από τους πολιτικούς της εποχής του, ήταν άνθρωπος των γραμμάτων. Στο «Ψηφιακό αρχείο Ι. Καποδίστριας» υπάρχει αναλυτική και τεκμηριωμένη καταγραφή της ιδιωτικής του βιβλιοθήκης, μέσα από την οποία αναδεικνύονται οι πνευματικές καταβολές του. Και είναι αδύνατο να ερευνήσει κανείς οποιαδήποτε πλευρά της ζωής του, χωρίς να συναπαντηθεί με ταυτόχρονες ενέργειες και δραστηριότητές του γύρω από τα θέματα της παιδείας, της μόρφωσης της ελληνικής νεότητας, «της καλλίστης και μόνης ελπίδος» του Έθνους.
Το ενδιαφέρον του για την εκπαίδευση εκδήλωσε πρώιμα, κατά τη διάρκεια της Επτανήσου Πολιτείας ως επιθεωρητής της εκεί Δημόσιας Εκπαίδευσης και ως διευθυντής της Δημόσιας Σχολής στην Κέρκυρα, που με δική του πρωτοβουλία ιδρύθηκε το 1806.
Το 1814, κατά τη διάρκεια του αντιδραστικού συνεδρίου της Βιέννης, μαζί με τον μητροπολίτη Ιγνάτιο, τον Άνθιμο Γαζή, τονΙω. Δομπόλη κ.α., ίδρυσε τη «Φιλόμουσο Εταιρεία», για να υπηρετήσει τη βαθιά πεποίθησή του: «πρώτα πρέπει να μορφωθώσιν οι Έλληνες και έπειτα να ιδρυθή Ελλάς».
Λίγο πριν έλθει στην Αίγινα ως Κυβερνήτης της Ελλάδος, σχεδίασε την ίδρυση σχολείων για τα παιδιά των Ελλήνων προσφύγων σε πόλεις της Ευρώπης, ώστε να μορφωθούν και έτσι να επιστρέψουν και να βοηθήσουν τον τόπο τους. Στην Αγκόνα της Ιταλίας, παρότι περίμενε με ανυπομονησία το αγγλικό πλοίο που θα τον έφερνε στην Ελλάδα, ασχολήθηκε με την οργάνωση του τοπικού σχολείου και τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης του.
Όταν αποβιβάστηκεστην Αίγινα, στην «καλλίμορφοννήσον», πλήθος λαού τον υποδέχτηκε με κλαδιά ελιάς,μυρσίνες, δάφνες, ζητωκραυγές,βροντές πυροβόλων,θρήνους και δάκρυα. Ήταν έτοιμος να υλοποιήσει όλα τα σχέδιά του που αποσκοπούσαν στη συγκρότηση και θεμελίωση ενός σύγχρονου και ευνομούμενου κράτους, να δημιουργήσει τους θεσμούς και τις υπηρεσίες που είχε ανάγκη για την εσωτερική της λειτουργία η νεογέννητη πολιτεία, να μεταχειρισθεί «παν μέσον προς διάδοσιν της δημοσίας παιδεύσεως».
Αυτή αποτέλεσε το πρωταρχικό του μέλημα: η δημόσια εκπαίδευση. Θεωρούσε τη μόρφωση του απλού λαού αναγκαία προϋπόθεση για την πολιτική του ωρίμανση και χειραφέτηση. Έτσι έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στη στοιχειώδη και επαγγελματική εκπαίδευση και πρόταξε την ίδρυση αλληλοδιδακτικών και επαγγελματικών σχολείων.
Την ευθύνη για τα εκπαιδευτικά πράγματα μαζί με τα εκκλησιαστικά ανέθεσε στο ίδιο Υπουργείο, τη «Γραμματεία επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως», δηλώνοντας με την επιλογή αυτή τη σημασία του δίπτυχου «θρησκεία- παιδεία».
Στην Ευρώπη του 19ου αι.το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Καποδίστρια ήταν από τα πιο προοδευτικά. Όμως οι μεγάλες προσπάθειές του προσέκρουσαν στις τεράστιες ελλείψεις υλικοτεχνικής υποδομής και διδακτικού προσωπικού. Στην «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως» του 1828 αλιεύονται χαρακτηριστικές αναφορές:
«Τα αλληλοδιακτικά σχολεία έχουν μεγάληνέλλειψιν αβακίων», γράφει αναγνώστης από τη Σύρο (15 Φεβρουαρίου). «Προσκαλούνται εις συνδρομήν οι φιλόμουσοι Έλληνες και Φιλέλληνες εις ό,τι έκαστος προαιρείται, ως εις μισθόν διδασκάλων, βιβλία, χάρτας, σχιστίνας πλάκας με πετροκόνδυλα» (29 Φεβρουαρίου). Αλλού επαινείται «ο προς την παιδείαν ζήλος του κυρίου ΜιχαήλουΜαλλοκάη», ο οποίος «αφιέρωσεν εις το δημόσιον της Αιγίνης σχολείον το παράλιονεργαστήριόν του, το οποίον ημπορεί να αποφέρει κατ’ έτος δύο χιλιάδας γρόσια εισόδημα» (2 Μαΐου).
Η οργάνωση της παιδείας σε σχέση με τα μέσα που διέθετε το ισχνό νεοελληνικό κράτος αποτελεί ιστορικό παράδειγμα. Η Αίγινα «μέσα σε δύο μόλις χρόνια από την άφιξη του Κυβερνήτη μεταβλήθηκε σε μια σχολειούπολη».Με πρωτοβουλία της κυβέρνησης ιδρύθηκαν και λειτούργησαν σ’ αυτήν τα εξής αμιγώς κρατικά σχολεία:
Το Ορφανοτροφείοπρώτα.Το τεράστιο οικοδόμημα, που ολοκληρώθηκε μέσα σε διάστημα μικρότερο από έναν χρόνο! Το κόστος καλύφθηκε από το Εθνικό Ταμείο και από συνεισφορές Ελλήνων και Φιλελλήνων (στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 11 Φεβρουαρίου 1828ανάμεσα στις συνεισφορές διαφόρων διακρίνονται: ο εξοχώτατος Κυβερνήτης 500 γρόσια,Ανώνυμος 150 γρόσια, παιδίον επταετές ονομαζόμενον Γεώργιος εκ Κυδωνιών 1,27 γρόσια). Μέσα στο Ορφανοτροφείο βρήκαν καταφύγιο 500 περίπου ορφανά αγόρια από διάφορες περιοχές της Ελλάδας,κάποια, αφού εξαγοράστηκαν από σκλαβοπάζαρα της Αιγύπτου. Στον χώρο του λειτουργούσαντρία αλληλοδιδακτικά σχολεία, «τρεις κλάσεις ελληνικών μαθημάτων» και πολλά «χειροτεχνεία», εργαστήρια δηλαδή για την εκπαίδευση των παιδιών σε μία βιοποριστική τέχνη: υποδηματοποιία, ωρολογοποιία, ξυλουργική, ραπτική, βιβλιοδεσία, τυπογραφία.
Το Κεντρικό σχολείοέπειτα, το περικαλλές Εϋνάρδειο, πουολοκληρώθηκε σε διάστημα τριών μηνών: από τον Μάιο έως τον Ιούλιο του 1830! Στη διάρκεια της λειτουργίας του φοίτησαν σ’ αυτό 700 περίπου σπουδαστές που ήθελαν να γίνουν δάσκαλοι ή να ακολουθήσουν ανώτερες σπουδές. Ήταν, δηλαδή,το πρώτο ανώτερο εκπαιδευτικό μας ίδρυμα.Τα χρήματα για την κατασκευή του πρόσφερε ο προσωπικός φίλος του Καποδίστρια, ο φιλέλληνας ελβετός τραπεζίτης Ιωάννης Γαβριήλ Εϋνάρδος.
Στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο, μέσα στο προαύλιο της Μητρόπολης, ένα ακόμη κτίσμα υποστήριξε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Καποδίστρια. Προϋπήρχε και επισκευάσθηκε με εντολή του Κυβερνήτη, προκειμένου να λειτουργήσει ως διτάξιο προκαταρκτικό σχολείο για τους υποψήφιους μαθητές του Κεντρικού σχολείου. Σ’ αυτό το Πρότυπο, όπως λεγόταν, σχολείο, εξασκούνταν στην αλληλοδιδακτική μέθοδο τόσο οι μελλοντικοί όσο και οι εν ενεργεία δάσκαλοι.
Η εκπαιδευτική διαδικασία χρειαζόταν την υποστήριξη της τυπογραφίας. Το επίσημο όργανο των Εθνοσυνελεύσεων και της Διοίκησης, η Τυπογραφία της Διοικήσεως, εγκαταστάθηκε στην Αίγινα και ονομάστηκε «ΕθνικήΤυπογραφία».
Σ’ αυτήν εκπαιδεύτηκαν πολλοί κατοπινοί εκδότες.Η εκδοτική κίνηση που δημιουργήθηκε, παρακίνησε ιδιώτες να ιδρύσουν δικά τους τυπογραφεία, ενώο εκδότης της εφημερίδας Ανεξάρτητος Εφημερίς της Ελλάδος Παντελής Κ. Παντελή μεταφέρθηκε από την Ύδρα στην Αίγινα, όπου ανέλαβε και τυπογραφικές εργασίες για λογαριασμό της Διοίκησης.
Η «Εθνική Τυπογραφία της Αίγινας» τύπωσε τη Γενική Εφημερίδα της Ελλάδας, την Αιγιναία, εφημερίδα «φιλολογική, επιστημονική και τεχνολογική»και πολλά βιβλία για σχολική χρήση.
Η παραγωγή του βιβλίου στην Ελλάδα ξεκίνησε μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ουσιαστικά εκ του μηδενός. Μέχρι τότε το ελληνικό βιβλίο παραγόταν στα τυπογραφεία της δυτικής Ευρώπης, απ’ όπου μεταφερόμενο απευθυνόταν σε περιορισμένο κοινό. Μέχρι το 1831 τυπώθηκαν συνολικά 90 βιβλία. Ενδεικτικά των προτεραιοτήτων της Εθνικής Τυπογραφίας είναι: το Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος (1827), το Διάταγμα περί οργανισμού Κεντρικής Στρατιωτικής Σχολής (1829), τα Χρέη του Πλοιάρχου (1830), το Εγχειρίδιον Διπλογραφίας (1831) για το υποχρεωτικό μάθημα της λογιστικής.
Το τεράστιο τότε πρόβλημα στέγασης στην Αίγινα δεν επέτρεπε στο βιβλίο να αποκτήσει δική του στέγη. Ίσως γι’ αυτό ο Γάλλος εκδότης FirminDidot, στα μέσα του 1829, ζήτησε εκ μέρους του γαλλικού φιλελληνικού κομιτάτου, από τον Κυβερνήτη να του παραχωρήσει ένα τζαμί ή ένα χαρέμι για να ανοίξει βιβλιοπωλείο!
Την ίδια χρονιά ιδρύθηκε η πρώτη Δημόσια Βιβλιοθήκη, που κι αυτή αρχικά στεγάστηκε στο Ορφανοτροφείο. Ο Καποδίστριας,με εγκύκλιο προς όλους τους διοικητές του κράτους, ζήτησε να συγκεντρώσουν και να διασώσουν τα ελληνικά βιβλία και χειρόγραφα. Έτσι, στο τέλος του 1830, η βιβλιοθήκη, που ο Διευθυντής της Ανδρέας Μουστοξύδης ονόμασε «Εθνική», διέθετε 1.018 τόμους.
Σήμερα, παραμονή της μεγάλης επετείου των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, με δέος στεκόμαστε μπροστά στη σκιά του πρώτου Έλληνα Κυβερνήτη, μέσα στους ίδιους χώρους που, με πίστη, ασκητική λιτότητα, ακεραιότητα και αφιλοκέρδεια, πάσχισε να πραγματοποιήσει τα οράματά του αυτός, άνθρωπος των γενναίων επιλογών, επιδέξιος διπλωμάτης, προστάτης των ακτημόνων.
Και είναι ώρα τώρα να ξεπληρώσουμε το δικό μας χρέος απέναντί του οριστικά: να δώσουμε ξανά ζωή στις λαμπρές οικοδομές που έχουν συνδεθεί με το όνομά του.
Στην Αίγινα σήμερα σε εξέλιξη είναι το έργο που αφορά στη νέα αποκατάσταση του Ορφανοτροφείου, ώστε να λειτουργήσει ως Διαχρονικό Μουσείο της ιστορίας της Αίγινας, ως μουσείο αφιερωμένο στην προσωπικότητα και το έργο του Ιωάννη Καποδίστρια και, ξέχωρα, ως μουσείο των Φυλακών.Το επιβλητικό οικοδόμημα φωνάζει την ιστορία του στον περαστικό, θα έχει όμως πολλά να αφηγηθεί για την πολυκύμαντη πορεία του στον επισκέπτη που θα περάσει την πύλη του. Με ανυπομονησία αναμένεται να υλοποιηθούν, επιτέλους, προσδοκίες χρόνων για διοργάνωση εκθέσεων, πολιτιστικών εκδηλώσεων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ποικίλων δράσεων.
Στο Κυβερνείο οι εργασίες που γίνονται με υποδειγματικό σεβασμό στο χώρο, βρίσκονται στην τελική φάση. Οι ανασκαφές στον εξωτερικό και στον εσωτερικό χώρο του ιστορικού κτηρίου έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα και με ενδιαφέρον περιμένουμε τις ανακοινώσεις των υπεύθυνων αρχαιολόγων.Το εσωτερικόείναι σχεδόν έτοιμο για να τοποθετηθούν τα αρχειοστάσια και να υποδεχθεί το πλούσιο και πολύτιμο αρχειακό υλικό για τη μελέτη της ιστορίας μας, ενώ σύντομα θα ανοίξει η αίθουσα για την προβολή του έργου του Κυβερνήτη με ψηφιακή τεχνολογία, σύμφωνα με σχεδιασμούς ειδικών επιστημόνων. Το Τοπικό αρχείο θα πρέπει να αναδείξει το μοναδικό υλικό του και να γίνει πόλος έλξης για τους ερευνητές, να συνδεθεί με την εκπαιδευτική διαδικασία ευαισθητοποιώντας τους μαθητές ως προς τη αξία των πηγών, να συνεργαστεί με τους φορείς του νησιού, να φιλοξενήσει εκθέσεις, να συμμετάσχει σε προγράμματα ανάδειξης και προβολής της πολιτιστικής κληρονομιάς μας.
Η αλλαγή του ρυμοτομικού σχεδίου για το Εϋνάρδειο είναι πια γεγονός και η επικαιροποίηση του έργου είναι υπόθεση του Τμήματος Μελετών της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Παιδείας. Η επισκευή και η μετατροπή του σε σύγχρονη λειτουργική βιβλιοθήκη και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου θα το αναδείξει ως τοπόσημο της Αίγινας. Ημεταστέγαση της Βιβλιοθήκης στονδικό της χώρο θα της επιτρέψει να ξεφύγει από τον περιορισμένο στη συναλλαγή του δανεισμού ρόλο της. Η ανανέωση των συλλογών, ο εμπλουτισμός με τα μέσα της νέας τεχνολογίας, η σύνδεση με άλλες βιβλιοθήκες είναι αυτονόητα συνακόλουθα. Οι βιβλιοθήκες δεν είναι αποθήκες άχρηστων βιβλίων. Οι βιβλιοθήκες σήμερα επενδύουν στις υπηρεσίες που προσφέρουν στο κοινό. Αποτελούν ζωντανούς χώρους μάθησης και δημιουργικότητας, κόμβους για δραστηριότητες πληροφόρησης και ατομικής ανάπτυξης, βοηθούν κάθε πολίτη να συμμετέχει ισότιμα στο δικαίωμα της μόρφωσης και της αισθητικής του καλλιέργειας.
Η άμεση γειτνίαση του Εϋνάρδειουμε τη Μητρόπολη και το Δημοτικό Θέατρο δημιουργεί ένα θύλακα ιστορικού και περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος. Χωροθετημένο στο κέντρο της πόλης στέκεται ανάμεσα στο Κυβερνείο και στο Ορφανοτροφείο. Μια οριζόντια γραμμή συνδέει τα εμβληματικά κτήρια στον ίδιο χρόνο. Και στην αυλή του Κυβερνείου, μια κάθετη γραμμή συνδέει τους αιώνες! Η πρόκληση είναι να μη μείνουμε στο τουριστικό αξιοθέατο. Προϋπόθεση είναι η επαρκής στελέχωση όλων με μόνιμους υπάλληλους ανάλογων ειδικοτήτων, ώστε να ανταποκριθούν με επάρκεια στο εύρος των υποχρεώσεων και δραστηριοτήτων τους.
Κυρίες και κύριοι, αγαπητοί συμπολίτες,
με απέραντη ευγνωμοσύνη και βαθύ σεβασμό,στεκόμαστε σήμερα μπροστά σ’ αυτόν τον ωραίο Έλληνα που ήλθε από τα σαλόνια της Ευρώπης στη μικρή Αίγινα, με πλήθος άστεγων να ασφυκτιούν στους ανοικτούς αρχαίους τάφους, «αναμαλλιάρες γυναίκες» να ψάχνουν «χορτάρι στην έρημη γη», «άντρες με λαβωματιές πολέμου» ν’ απλώνουν το χέρι στον περαστικό, «γδυτά παιδιά» στους δρόμους, απελπισμένες ψυχές από κάθε γωνιά της ρημαγμένης χώρας. Κι αυτός, με τη φθαρμένη ρεντιγκότα του, να επιβλέπει το κτίσιμο του λιμανιού και του Ορφανοτροφείου, να παρακολουθεί την καλλιέργεια της πατάτας στην Περιβόλα, να συντάσσει εκκλήσεις και «αυθάδη αιτήματα», να μελετάει νόμους, υπομνήματα και πρωτόκολλαστο Κυβερνείο. Απτόητος από τα πάθη που ξεδίπλωναν δίπλα του πολιτικοί αντίπαλοι, ιδιοτελείς ιντριγκαδόροι, σκοτεινοί πράκτορες, ξένα συμφέροντα.
Αφοσιωμένος στα δικά του οράματα για μια Ελλάδα ελεύθερη και μεγαλύτερη, κόντρα στις αποφάσεις των ισχυρών!
Σας ευχαριστώ για την τιμή να σας μιλήσω εδώ σήμερα.
(Η φωτογραφία είναι ευγενική χορηγία του weloveaegina.com)